İşaret Lisanını Öğrenen Birinci Şempanzenin Sıra Dışı Öyküsü: Diğer Hayvanlara da Öğretmiş!
Hayvanların birbirleriyle yahut beşerlerle kurdukları bağlantı, insanların beşerlerle kurdukları bağlantıdan çok farklı. Lakin primatlarla insanların lisan ve irtibatının ne kadar ileri bir düzeye taşındığını inkâr edemeyiz.
1960’lı yıllarda işaret lisanı öğretilmek üzere sahiplenilen Washoe’nun araştırmasındaki maksat ise ortak lisan kullanımında şempanzelerin, insanlara ne derece benzediğini görmekti. Sonuçlar sahiden hayret verici olmuştu.
Henüz 10 aylıkken araştırma yapılmak üzere sahiplenildi.
1965 yılında Afrika’da doğan Washoe’nun annesi, muhtemelen bir avcı tarafından öldürülmüştü ve Washoe da satılmak üzere markete götürülmüştü.
Psikoloji Profesörü Dr. Allen Gardner ve Dr. Beatrix Gardner, 1966 yılında onu bir araştırma için almışlardı. Yaşadığı Washoe bölgesinden ötürü buranın ismini alan primat, “insan lisanını öğrenen birinci şempanze” olarak tarihe geçecekti.
Washoe’nun da öteki hayvanlar üzere kendine has bir karakteri vardı.
İnsanlarla ve öbür maymunlarla ortası çok uygundu. Hatta söylenene göre yeterli bir mizah anlayışı vardı. Mecmualara, gazetelere, kitaplara bakmayı çok seviyordu.
Yaptığı öbür aktiviteler ise fotoğraf çizmek, kahve ve çay partileri yapmak, dişlerini fırçalamak ve insan dostlarının ayakkabılarına bakmaktı. Balkabağı pudingi, patlıcan, soğanlı yulaf ezmesi, bezelye çorbası, sakız, çay ve kahve en sevdiği yiyecek ve içeceklerdi.
Washoe, dilsiz bir çocuk üzere yetiştirilmişti.
Araştırmacıların meskeninin bahçesinde kendine özel bir konutu bile olan şempanze, hayatının tahminen de en hoş yıllarını burada yaşamıştı. Kendi oyuncakları ve kıyafetleri vardı.
Onu sahiplenen ailesi, Washoe’nun yanındayken asla sözlü iletişim kurmuyordu. İşaret lisanını kullanmaya teşvik etmek için sırf işaret lisanıyla anlaşıyorlardı. Yaklaşık 3 yaşına geldiğinde yüzden fazla kelimeyi öğrenmişti. Hatta birden fazla sözcük kullanarak küçük cümleler kurabiliyordu.
Kurduğu cümlelerden kimileri şu formdaydı:
“Washoe gıdıklıyor.”
“Gıdıklama ver, daha fazla gıdıklama ver.”
“Bana lütfen yemek ver.”
“Sen git.”
“Acele et. Bana diş fırçası ver.”
Bazı şeyleri manalandırmak için kendi sözcüklerini bile üretiyordu!
Var olan sözleri işaret lisanıyla tabir etmesinin yanı sıra birtakım kavramlara kendi işaretlerini bulmuştu. Örneğin kuğu için “su kuşu” manasına gelen işaretleri kullanıyordu. Bilinmeyen sözcükleri tanımlalamak için mevcut sözcükleri kullanma yeteneğinin sadece insanlarda olduğu düşünüldüğü için bu olay herkesi çok şaşırtmıştı.
1980 yılında Central Washington Üniversitesi Şempanze ve İnsan Bağlantısı Enstitüsü’ne götürülen Washoe orada; Loulis, Tatu, Moja ve Dar ismindeki öteki şempanzelerle tanıştı. Bir müddet sonra birlikte işaret lisanıyla anlaşabildiler. Söylenene nazaran Washoe, birlikte geçirdikleri sekiz günün sonunda Loulis’e işaret lisanı öğretti. Bu da bir insan yerine hayvanın, başka bir canlıya işaret lisanını öğrettiği birinci örnek oldu.
Washoe’nun öğrendiği işaret lisanı, araştırmacılar ortasında tartışma konusu.
Bazı bilim insanları, şempanzenin sırf kendisine öğretilen işaret lisanını taklit ettiğini ve bunları resen yahut lisanın gramerini hakikaten anlayarak kullanmadığını söylüyor.
Evet, hayvanlardaki gramer yetisi, beşerler üzere gelişmiş değil lakin Washoe’nun, işaret lisanını tamamen şuurlu bir halde kullanıp kullanmadığını sanırım hiçbir vakit bilemeyeceğiz.
Washoe, ondan sonra yapılacak araştırmalardaki lisan öğrenen şempanzelerin birinci örneği oldu ve 2007 yılında, 42 yaşındayken öldü.
